محمد بن حسن سرخسیسَرَخسی، ابوالفضل محمد بن حسن، از عرفای قرن چهارم است. ۱ - محل تولداز زندگانی و مراحل تعلیم و تعلم و سیروسلوک وی اطلاعی در دست نیست. همینقدر میدانیم که او در سرخس به دنیا آمده [۱]
محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۷، ص۲۳۸، تهران ۱۳۶۹.
و به گزارش منابع [۲]
محمد بن منور، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید، ج۱، ص۲۶، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۶۶.
[۳]
ابوروح لطف‌اللّه بن ابی‌سعد، حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، ج۱، ص۳۹، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۶۶.
[۴]
عبدالرحمان جامی، نفحات الانس، ج۱، ص۲۹۰، به اهتمام محمود عابدی، تهران ۱۳۷۰.
از مریدان ابونصر سرّاج (متوفی ۳۷۸) بوده است. ۲ - تسلط بر علوم قرآنیاز حکایتی، که در آن سرخسی، هفتصد تفسیر از آیۀ ۵۴ سورۀ مائده، «یُحِبُّهُم و یُحِبّونَه»، برای ابوسعید ابوالخیر ذکر کرده، تسلط سرخسی بر علوم و معارف قرآنی آشکار می‌شود. [۵]
فریدالدین عطار، تذکرة الاولیاء، ج۱، ص۸۱۷، تصحیح محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸.
میبدی [۶]
ابوالفضل میبدی، کشف الاسرار وعدةالابرار، ج ۵، ص ۲۰۶، به اهتمام علی‌اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱.
حکایتی مبنی بر حضور سرخسی در مجلس سماع آورده است. ۳ - اعتدال در سلوکاینکه ابوعلی زاهر بن احمد فقیه، ابوسعید را به حضور در مجلس صوفیانۀ سرخسی تشویق میکرد [۷]
ابوروح لطف‌اللّه بن ابی‌سعد، حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، ج۱، ص۴۱، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۶۶.
و نیز آنچه هجویری [۸]
علی بن عثمان هجویری، کشف‌المحجوب، ص ۲۸۴، به اهتمام محمود عابدی، تهران۱۳۸۳.
از سرخسی نقل کرده است، نشانۀ اعتدال سرخسی در سلوک است، به نحوی که مخالفت اهل مدرسه را برنمی‌انگیخت. ابوسعید ابوالخیر و بابوفله احمد بن علی فلی میهنی (متوفی۴۶۰) از شاگردان وی بودند. ۴ - شاگردانابوسعید با اشراف سرخسی به ریاضت و ذکر میپرداخت و هرگاه مشکل یا سؤالی برایش مطرح میشد از میهنه تا سرخس به دیدار محمد بن حسن میشتافت و پس از وفات سرخسی، هنگام قبض ، با زیارت مزارش فتوح و بسط می‌یافت. بابوفله نیز پس از درگذشت سرخسی، امامت خانقاه سرخس را برعهده گرفت. [۹]
علی بن عثمان هجویری، کشف‌المحجوب، ص۲۵۰، به اهتمام محمود عابدی، تهران۱۳۸۳.
[۱۰]
محمد بن منور، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید، ج۱، ص۲۴، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۶۶.
[۱۱]
محمد بن منور، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید، ج۱، ص۲۶ـ۲۷، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۶۶.
[۱۲]
محمد بن منور، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید، ج۱، ص۳۲، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۶۶.
[۱۳]
محمد بن منور، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید، ج۱، ص۴۲، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۶۶.
[۱۴]
محمد بن منور، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید، ج۱، ص۵۰ـ۵۳، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۶۶.
[۱۵]
محمد بن منور، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید، ج۱، ص۲۲۴، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۶۶.
[۱۶]
محمد بن منور، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید، ج۱، ص۳۷۵، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۶۶.
[۱۷]
محمد بن منور، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید، ج۲، ص۶۹۰، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۶۶.
[۱۸]
ابوروح لطف‌اللّه بن ابی‌سعد، حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، ج۱، ص۴۴، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۶۶.
[۱۹]
فریدالدین عطار، تذکرة الاولیاء، ج۱، ص۸۱۶، تصحیح محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸.
۵ - وفاتبه نوشتۀ مدرّس تبریزی، [۲۰]
محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ، ج ۷، ص ۲۳۸ـ۲۳۹، تهران ۱۳۶۹.
[۲۱]
محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۷، ص۲۳۸ـ۲۳۹، تهران ۱۳۶۹.
سرخسی در سال ۴۰۰ در سرخس وفات یافت. [۲۲]
محمد بن منور،اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید، ج۲، ص۶۷۲، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۶۶.
سرخسی از مریدان خود خواسته بود که وی را در بین خراباتیان و گناهکاران به خاک بسپارند. [۲۳]
فریدالدین عطار، تذکرة الاولیاء، ج۱، ص۸۱۸، تصحیح محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸.
۶ - فهرست منابع(۱) ابوروح لطف‌اللّه بن ابی‌سعد، حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۶۶. (۲) عبدالرحمان جامی، نفحات الانس، به اهتمام محمود عابدی، تهران ۱۳۷۰. (۳) فریدالدین عطار، تذکرة الاولیاء، تصحیح محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸. (۴) محمد بن منور، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۶۶. (۵) محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، تهران ۱۳۶۹. (۶) ابوالفضل میبدی، کشف الاسرار وعدةالابرار، به اهتمام علی‌اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱. (۷) علی بن عثمان هجویری، کشف‌المحجوب، به اهتمام محمود عابدی، تهران۱۳۸۳. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن حسن سرخسی»، شماره۵۴۷۷. |